Het is alsof de thematiek van haar laatste roman, Klok zonder wijzers (1961) in de staart bijt van de eersteling die de Amerikaanse schrijfster Carson McCullers (1917-1967) publiceerde: Het hart is een eenzame jager waarmee ze bekend werd. Dit boek werd op deze website eerder gerecenseerd. Beide romans spelen in het zuiden van de Verenigde Staten (Georgia) van Amerika en gaan primair over rassensegregatie. Het hart is een eenzame jager speelt zich af in de jaren dertig en Klok zonder wijzers in de jaren vijftig van de vorige eeuw, de tijd waarin de rassenscheiding inmiddels onder druk is komen te staan.
McCullers voert in Klok zonder personages vier personages, en daarmee ook vier perspectieven op. Het eerste is de gezagsgetrouwe J.T. Malone, een aan leukemie lijdende drogist en apotheker. Het tweede personage is een oude rechter, Fox Clane, een man met een verlamde linkerhand die eens Congreslid was en zich verzet tegen de emancipatie van de zwarte bevolking. Het derde personage is diens kleinzoon Jester, die juist voor de emancipatie van de zwarte bevolking is en hom*oseksuele gevoelens heeft voor Sherman Pew, een jongen van Nigeriaanse afkomst met blauwe ogen. Sherman – het vierde personage – werkt als secretaris voor Malone.
Je zou kunnen zeggen, dat de aan longtuberculose lijdende dokter B.M. Copeland uit het eerste boek in de recent door Molly van Gelder vertaalde roman J.T. Malone als spiegelbeeld heeft. Maar voor hetzelfde geld kun je opperen dat de ‘Verlosser’ uit Het hart is een eenzame jager, John Singer, in Klok zonder wijzers geen spiegelbeeld maar een tegenhanger heeft in rechter Fox Clane, die zich in tegenstelling tot Singer juist verzet tegen de emancipatie van de zwarte bevolking.
Los daarvan ben je als lezer vanaf de eerste regels weer helemaal thuis in de wereld en de prachtige, beeldende en empatische stijl van McCullers. Zelfs haar eerste regels vormen een spiegel, namelijk die van Anna Karenina van Tolstoj: ‘Gelukkige huisgezinnen zijn elkander gelijk; ieder ongelukkig gezin is daarentegen op bijzondere wijze ongelukkig’ (Tolstoj) en: ‘De dood is altijd hetzelfde, maar ieder mens gaat dood op zijn eigen manier’ (McCullers).
Spiegelingen
Ook in het verhaal zelf zijn allerlei spiegelingen terug te vinden. De arts van Malone is bijvoorbeeld een joodse arts, wat Malone doet denken aan de periode waarin hij voor een tentamen geneeskunde zakte, en joodse strebertjes ‘hem uit de universiteit hadden gewerkt en zijn vooruitzicht arts te worden teniet hadden gedaan. Niet dat Malone antisemitische gevoelens had, maar hij is wel jaloers. Op dr. Hayden, op de mede-studenten.’
Een karaktertrek die helemaal past in het beeld van een man die later in zijn eer als kostwinnaar is gekrenkt, omdat zijn vrouw Martha het leuk vindt een handeltje te drijven in taarten bakken en het verkopen van verpakte sandwiches. Het past ook in de sjabloonachtige manier waarop Malone verder over zijn medemens denkt: de kinderen van de huisarts hebben (uiteraard) een haakneus, de donkere jongen die hem lijkt te achtervolgen is (uiteraard) gespierd.
In die zin kan Malone het goed vinden met rechter Fox Clane. Eventuele bedenkingen tegen diens zeer behoudende ideeën onderdrukt Malone, vol eerbied voor het gezag; ‘Het was verre van hem zich te bemoeien met de steeds talrijker zaken van zo’n gewichtig man.’
Door de karakters zo neer te zetten en uit te werken, schept McCullers een coherent, eenduidig en geloofwaardig verhaal, waarbij het zelfs mogelijk is om je als lezer in te leven in personages die qua ideeën ver van je af staan. Zelfs kleinzoon Jester, die tegen rassensegregatie is, kan zich soms even inleven in zijn grootvader. Even, want ook de harde kant van deze idealistische jongen brengt McCullers genadeloos naar voren: zijn irritatie wegens de handicap van zijn grootvader.
Muziek
Net als in McCullers debuut, speelt ook in deze roman muziek een grote rol. Dat is niet vreemd voor een schrijfster die pianiste had willen worden, maar door een reumatische aandoening dit toekomstvisioen in rook op zag gaan en daar zeker onder geleden zal hebben. In dit geval wordt er muziek gemaakt door Sherman Pew, die zingt en zichzelf daarbij begeleidt op gitaar. Jester wordt verliefd op wat hij zingt en tenslotte op Sherman zelf, die zichzelf gewichtiger voordoet dan hij is: ‘Ik wilde heel graag Tristan [van Richard Wagner, EvS] zingen bij de Metropolitan Opera, maar die rol is ongeschikt voor mij.’ Om het vervolgens op zijn huidskleur te gooien: ‘Eigenlijk zijn de meeste rollen in de Metropolitan erg beperkt voor mensen van mijn ras.’
In zijn grootheidswaan komt Sherman de oude rechter nabij, die zichzelf vergelijkt met Shakespeare of – op z’n minst – diens rivaal Ben Jonson. ‘”Breng een dronk uit met je ogen, ik antwoord dan met die van mij.” Dat had ik ook kunnen schrijven, dat weet ik donders goed. Ja, dat had ik zeker ook gekund’, meent hij.
Negatief en positief
Niet alleen spiegelen de personages zich aan elkaar, of zijn elkaars tegenpolen, er is ook sprake van negatieve en positieve uitersten, haast als communicerende vaten zoals bij Malone: terwijl de dood dichterbij komt, neemt zijn levensverlangen toe. Hij denkt ‘aan het leven dat hij niet had geleefd. Hoe kan hij nou doodgaan, vroeg hij zich af, als hij nog niet had geleefd?’ En hij laat zijn kleinzoon een nieuwe loep kopen om de krant te kunnen lezen, en een gehoorapparaat aanmeten en aan staar helpen. Zoals Jester zelf gloednieuwe kleren krijgt (schoenen, overhemd, broek) terwijl Sherman een huis huurt en laat inrichten met het mooiste van het mooiste en het modernste van het modernste. Allemaal om nare gedachten, aan de dood, aan racisme, eenzaamheid en een niet voluit geleefd leven te omzeilen en het idee te hebben iets te hebben ondernomen in het leven, in een zucht naar passie, vriendschap, liefde en (ja, ook dat) wraak. Het enige dat rest is de liefde van Martha voor haar man Malone.
Klok
Daarmee eindigt het boek waarin de klok een grote rol speelt, als metafoor voor de dood en als symbool voor de tijd die doorgaat, die verandert. Hij beiert aritmisch en dof als de dominee, bij wie Malone met zijn vragen over en dood aanklopt, door hem met een kluitje in het riet wordt gestuurd. Hij beiert met Kerstmis, waarin de geboorte van een kind, van nieuw leven wordt gevierd. Hij wordt in gedachten honderd jaar teruggezet wanneer de oude rechter de slavernij weer wil invoeren, ‘de basis van de beschaving.’ En wanneer zich iets vreselijks voordoet, slaat de klok twaalf uur en overstemt door het slaan het onheil: ‘Het was een wirwar van gewaarwordingen, schel licht, bronzen klokken en de galm van het stille middaguur.’ Het uur waarop een agent een zwarte medeburger ter dood brengt.
Het was allemaal begonnen met een polshorloge, dat Sherman van de oude rechter had gekregen nadat deze hem van de verdrinkingsdood had gered. En het eindigt met het polshorloge van Malone dat twee minuten op ‘de dienstregeling’ achterloopt.
Dit laat iets zien van de ongelooflijke zorgvuldigheid waarmee McCullers haar roman heeft geschreven, in die prachtige, beeldende en empatische stijl. Haar werk verdient een grote lezerskring. Omdat het groots is.
